ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟΥ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΙΑΚΟ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ

Η Παναΐλα (Παναγιώτα) Παπαδοπούλου, ήταν στους επιζήσαντες του μεγάλου ποντιακού ξεριζωμού. Εγκαταστάθηκε στο χωριό Μονολίθι του νομού Κιλκίς το 1922, με συγχωριανούς από
την Πάφρα και κοντοχωριανούς από το Αλατσάμ. Ανήκε στους λεγόμενους «τουρκόφωνους» Ποντίους του δυτικού Πόντου – ανθρώπους που η βία των ντερεμπέηδων και των αγάδων οδήγησε στην απώλεια της ελληνικής λαλιάς, μα όχι και της ρωμέικης συνείδησης. Στην βία αυτή, ο δυτικός ο Πόντος είχε αντιδράσει με αντάρτικο, δεκαετίες πριν τον ξεριζωμό. Από πατέρα σε γιο πέρναγε το μήνυμα:
«Bιz yunanli iz - Είμαστε Έλληνες.
Bιz rum iz – είμαστε Ρωμιοί».

Προς το τέλος της ζωής της, τη δεκαετία του ’80, η Παναγιώτα διαμαρτυρόταν για συχνούς πονοκεφάλους. Τα ενοχλήματα επιδεινώνονταν σε ένταση και συχνότητα. Ο ακτινολογικός έλεγχος εντόπισε ένα σκιερό μόρφωμα κάτω απ’ το ινιακό οστούν. Θα μπορούσε να είναι και σφαίρα από πυροβόλο. Ο οικογενειακός γιατρός, επισκέφθηκε την Παναγιώτα με την ακτινογραφία ανά χείρας. Στην ερώτηση πώς εξηγείται το εύρημα της ακτινολογικής εξέτασης, η Παναγιώτα πήρε στα χέρια με συγκίνηση την Αγία Γραφή του ιερέα παππού της – βιβλίο γραμμένο στην τουρκική γλώσσα, αλλά με ελληνικούς τους χαρακτήρες – και ανέσυρε με ευλάβεια τις μνήμες των παιδικών της χρόνων.
«Η μάνα μου η Σαββατού, είχε μείνει με τις τέσσερις θυγατέρες της – την Κυριακή, την Ευλαμπία, την Ευανθία και μένα. Γνώριζα για τους Τσέτες, τους ληστοσυμμορίτες. Μιλούσαν οι μεγαλύτεροι κι εγώ κρυφάκουγα. Άκουσα τη μάνα να παρακαλεί μια γειτόνισσα Τουρκάλα φίλη να με προστατέψει για λίγες μέρες εωσότου απομακρυνθεί ο κίνδυνος. Το ίδιο είχαν κάνει κι άλλοι Τούρκοι γείτονες για τα παιδιά. Της είπε πως ήμουνα μικρή και αδύνατη και πως δεν θ’ άντεχα τις κακουχίες. Οι υπόλοιποι θα παίρναν τα βουνά με τους χωριανούς. Ήδη είχαν προετοιμαστεί με ό,τι μπορούσε και είχε τη δυνατότητα να κουβαλήσει ο καθένας. Εγώ κρύφτηκα στον αχυρώνα της Τουρκάλας γειτόνισσας. Αντιλήφθηκα ότι με έψαχνε. Ήταν σούρουπο, να νυχτώσει, όταν έξω από το χωριό Γκιόλμπελεν της περιοχής Γεραλντί στην Πάφρα, ακούστηκαν πυροβολισμοί. Αντάρτες του χωριού ακροβολισμένοι, έριχναν βολές για να καθυστερήσουν τους Τσέτες. Σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων περίπου, ξεκίναγαν οι πρόποδες των βουνών. Άδειασε το χωριό κι οι αντάρτες ακολούθησαν. Οι Τσέτες βρίσκονταν παντού. Τα ελληνικά σπίτια γίνονταν φύλλο και φτερό. Τα σπίτια των μουσουλμάνων μέναν άθικτα – το ίδιο κι ο αχυρώνας. Εκείνος με προστάτεψε. Έτρεμα από το φόβο και το κρύο.

Όταν δεν ακουγόταν πια, ούτε ο ήχος του αγέρα, πήρα τη μεγάλη απόφαση να ενωθώ με τους δικούς μας. Τα μονοπάτια γνώριμα – μαζεύαμε φουντούκια στα μέρη εκείνα. Ξεγλιστρώντας μέσα στο σκοτάδι, έτρεχα. Κροκάλες και βατόμουρα γεμάτος ο τόπος. Το πρόσωπο, τα πόδια, τα χέρια, μέσα στα αίματα. Τους πρόλαβα ανηφορίζοντας τους πρόποδες του βουνού.
Οι Τσέτες δεν ήταν ευχαριστημένοι από τη λεία τους μετά απ’ την άλωση των σπιτιών μας. Θέλαν χρυσάφι, αίμα για να χορτάσουν την ακόρεστη λύσσα τους. Ήθελαν σάρκες νεαρών κοριτσιών. Νέοι πυροβολισμοί και συγχρόνως η προσταγή από τους συνοδούς αντάρτες: «Γρήγορα στο βουνό!». Είχαν το λημέρι τους προστατευμένο. Η Κυριακή κι η Ευλαμπία 4–5 βήματα μπροστά, εμείς πιο πίσω, στη μέση εγώ, η Ευανθία δεξιά μου και η μάνα Σαββατού αριστερά κρατώντας το χέρι μου.
Αισθάνθηκα ένα χτύπημα στο πίσω μέρος του κεφαλιού μου και μούδιασμα στο βραχίονα του αριστερού χεριού απ’ όπου άρχισαν να τρέχουν αίματα. Η μάνα έβγαλε τη μαντήλα της και περιτύλιξε πιεστικά το σημείο του τραύματος στο χέρι. Για το χτύπημα στο κεφάλι ούτε λόγος. «Βιάσου! Βιάσου!». Δεν έπεσα, δεν ζαλίστηκα. Φοβόμουν. Οι Τσέτες, αυτές οι ύαινες θα μας πιάσουν, θα μας βιάσουν και θα μας κόψουν τα κεφάλια! Ο φόβος αυτός είχε αντικαταστήσει οποιονδήποτε πόνο. Πλησιάζοντας το λημέρι, πυροβολισμοί των ανταρτών κράτησαν σε απόσταση τους Τσέτες και αναχαίτισαν το μακάβριο κυνηγητό τους.
Σ’ ένα μικρό ξέφωτο του δάσους ξαποστάσαμε, κουλουριασμένες στην αγκαλιά της μάνας Σαββατούς. Πιότερος πόνος στο κεφάλι τώρα. Έβαλα τα δάχτυλά μου και ήταν λουσμένα στο πηχτό αίμα».
Πλούσια, καστανόξανθα μαλλιά, άπλυτα, αχτένιστα, ρίχνονταν στη μέση. Ανήσυχη η μάνα διαχώρισε την πυκνότητα των μαλλιών και αντίκρισε το σημείο του τραύματος. Πλύσιμο με νερό απ’ την κοντινή πηγή, λίγα μασημένα φυλλαράκια της γύρω χλόης και λίγο ταμπάκο (καπνός ξερός ψιλοκομμένος), λειτούργησαν ως αιμοστατικός και πιεστικός μηχανισμός στα δύο τραύματα. Γύρω απ’ το τραύμα, αναπτύχθηκε ουλώδης ιστός. Δεν τρώθηκε ζωτικό όργανο του εγκεφάλου. Τυχερή η Παναγιώτα και στο τραύμα του χεριού. Υποδερμικό και διαμπερές, χωρίς ν’ αγγίξει οστό, αρτηρία, φλέβα ή νεύρο.
«Μέρες και νύχτες στο χιόνι και το κρύο, πεινασμένοι, κυνηγημένοι, ίδια αγρίμια με προστάτες τους αντάρτες μας. Δύο χρόνια περίπου. Επιτέλους καταγραφήκαμε ως ανταλλάξιμοι στους καταλόγους. Παραδώσαμε τα όπλα, αλλά οι συμφωνίες με τις τουρκικές αρχές δεν τηρούνταν…».

Το χωριό προχωρούσε σαν καραβάνι προς δυσμάς ώστε να φτάσει στα παράλια, συνοδευόμενο απ’ τους Τσέτες που τώρα είχαν αναλάβει καθήκοντα χωροφυλάκων.
«Πνιγμένοι στη σκόνη, στεγνά τα χείλη. Η Ευλαμπία ξαφνικά απομακρύνθηκε, ακούστηκε η προσταγή «τουρ–τουρ! Σταμάτα!». Τρομαγμένη έτρεξε να προφυλαχτεί πίσω από μία συστάδα θάμνων. Την πρόλαβαν δυο Τσέτες. Από τους υποκόπανους των όπλων τους βρέθηκε στο χώμα λιπόθυμη. Τη βίασαν. Ακούστηκαν δύο πυροβολισμοί. Τη δολοφόνησαν εν ψυχρώ. Ακίνητο το καραβάνι. Οι άλλοι ληστές είχαν παρατεταμένα τα όπλα. Έτσι τηρούσαν τις συμφωνίες οι Τσέτες. Είπαν πως ήταν για παραδειγματισμό. Συγκεντρώθηκε μπαχτσίσι από τους συγχωριανούς για να δοθεί άδεια για την ταφή της Ευλαμπίας στο σημείο της δολοφονίας. Ήταν 13 ετών…

Επιτέλους φτάσαμε στις ακτές της Μ. Ασίας. Δεν είχαμε κάρο. Με χίλιες δυσκολίες βρέθηκε μεταγωγικό μικρό βαπόρι για να περάσουμε στις ακτές της Ανατολικής Θράκης. Είχαμε επιβιβαστεί στο μεταγωγικό. Για μια στιγμή η Κυριακή εξαφανίστηκε. Δεν τη βλέπαμε. Φωνάξαμε όλες μας δυνατά και πιο δυνατά το όνομά της. Το μεταγωγικό είχε ήδη αναχωρήσει. Είχαμε την ελπίδα ότι θα συναντηθούμε στις ακτές της Θράκης. Οι ελπίδες μας διαψεύσθηκαν. Έτσι χάσαμε την Κυριακή Παπαδοπούλου, τη μεγαλύτερη αδερφή μας. Ήτανε 15 ετών».

Αυτή ήταν η διήγηση της Παναγιώτας Παπαδοπούλου. Για την εύρεση της αδελφής της, Κυριακής, επιχειρήθηκαν αναζητήσεις μέσω του Ερυθρού Σταυρού, απ’ το ’50 ως το ’80, αλλά δεν τελεσφόρησαν. Ο πατέρας τους, Σάββας Παπαδόπουλος, στάλθηκε στα τάγματα εργασίας (Αμελέ Ταμπουρού) στην περιοχή του Άκτσαλε και έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του. Ο παππούς της, ο ιερέας “παπασήν Σάββα”, όπως τον αποκαλούσαν στην περιοχή, απαγχονίστηκε από τους ληστές του Τοπάλ Οσμάν.
Η αναφορά στα τραγικά συμβάντα της ζωής των Ελλήνων του Πόντου και εν γένει της Μ. Ασίας της περιόδου 1900 – 1924, δεν πρέπει να γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους πάσης προέλευσης πατριδοκάπηλους εθνοσωτήρες. Ο Θεός στις εγκληματικές ενέργειες των δημιουργημάτων του, απανταχού της γης, δε συμμετέχει. Υπάρχουν όμως λέξεις για να αποδώσουν γεγονότα σαν αυτά;
Ο υπογράφων είναι εγγονός της Παναγιώτας και του Ανέστη Αλεξανδρίδη. Η ζωή τα έφερε να είναι και ο θεράπων ιατρός της. Η μητέρα του η Ευλαμπία, φέρει το όνομα της δολοφονημένης θείας της. Η Αγία Γραφή του προπάππου “παπασήν Σάββα” κοσμεί τη βιβλιοθήκη της οικογένειάς του, με διαφυλαγμένη αναλλοίωτη την ιστορική μνήμη και την ελληνική συνείδηση.

Bιz yunanli iz - Είμαστε Έλληνες.
Bιz rum iz – είμαστε Ρωμιοί.
« Ο Ελληνισμός της Ανατολής»
Ο Πόντος είναι μια περιοχή στην οποία ο Ελληνισμός παρουσίασε ιδιαίτερη άνθηση σε όλα τα επίπεδα. Σπίτια, εκκλησίες αλλά και ονόματα τόπων, πόλεων και χωριών μιλούν ακόμη για την παρουσία του Ελληνισμού εκεί από την αρχαιότητα, από τις πρώτες αποικίες της Μιλήτου, μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η Σινώπη, η Τραπεζούντα, η Κερασούντα, η Αμάσεια, είναι μερικές από τις πόλεις όπου άκμασαν οι Έλληνες. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών η Ασιατική Ελλάδα χάθηκε. Έμεινε η Ευρωπαϊκή. Έχασαν πάρα πολλά οι Πόντιοι που ήρθαν στην Ελλάδα. Δεν έχασαν όμως την πολιτισμική ταυτότητά τους, θα ήταν θανάσιμο πλήγμα γι’ αυτούς. Ο Αλέξης Ηλιάδης μίλησε για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του ποντιακού Ελληνισμού με τον πρόεδρο του συλλόγου Ποντίων Αργοναύται-Κομνηνοί Θεόφιλο Καστανίδη και με τον πρόεδρο της Ένωσης Ποντίων Σουρμένων Γιώργο Σαραφίδη.
Θ. Καστανίδης: Διαφυλάσσουμε τις παραδόσεις μας
«Ο Πόντος είναι η ιστορική πατρίδα των Ελλήνων της Ανατολής. Είμαστε άνθρωποι που προερχόμαστε από τα μέρη της Ανατολής» μάς είπε ο κ. Καστανίδης, «Όμως», συμπλήρωσε «πάντα οι άνθρωποι οι δικοί μας θεωρούσαν μητέρα-πατρίδα την Ελλάδα. Αν η Ελλάδα ανήκει στη Δύση, είμαστε Δυτικοί, αν ανήκει στην Ανατολή είμαστε Ανατολίτες». Γίνεται συχνά συζήτηση για τις διαφορές μεταξύ δυτικού και ανατολικού πολιτισμού. Όμως, πόσο Δύση είναι η Δύση; Πόσο συνέβαλε η Ανατολή, παραδείγματος χάριν ο Πόντος, στην Αναγέννηση της Ευρώπης; Ο κ. Καστανίδης επισήμανε ότι «όταν πέφτει η Κωνσταντινούπολη αρχίζει να μετατοπίζεται ο πνευματικός πλούτος της Ανατολής με προεξάρχοντα τον Βησσαρίωνα, μεγάλη πνευματική προσωπικότητα, που πάει στη Ρώμη, στον Πάπα και παραλίγο να γίνει και Πάπας, καθώς ήταν δύο φορές υποψήφιος. Θεωρείται ότι ο ρόλος που έπαιξε ο Βησσαρίων, ο οποίος ήταν Τραπεζούντιος, γεννημένος στην Τραπεζούντα, μαζί με τον Γεώργιο Τραπεζούντιο είναι η απαρχή της Αναγέννησης της Ευρώπης». Σήμερα οι Πόντιοι διαφυλάσσουν ό,τι σχετίζεται με την ιστορία και τις παραδόσεις του τόπου τους. Όπως μάς ανέφερε ο κ. Καστανίδης, «ο σύλλογος Αργοναύται-Κομνηνοί καλύπτει ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων. Παρέχουμε στέγη για πολλές πολιτισμικές δραστηριότητες που αφορούν τον Πόντο σε πολλές ομάδες, στις οποίες συμμετέχουν πάνω από τετρακόσια άτομα. Έχουμε δύο χορευτικές ομάδες, οι οποίες μετά από διετή κύκλο μαθημάτων ποντιακών χορών παρουσιάζουν θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις με ποντιακό λόγο. Επίσης, έχουμε ένα μεγάλο χορευτικό συγκρότημα που είναι πολύ γνωστό στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έχουμε ακόμη μικρό χορευτικό συγκρότημα και ομάδα συντήρησης αυτών που τελείωσαν τα χορευτικά σχολεία. Γενικά, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για συμμετοχή, όχι μόνο από Πόντιους, και μπορώ να πω καθημερινό. Το πιο σημαντικό όμως είναι οι θεατρικές μας ομάδες. Τώρα ετοιμάζουμε μια παράσταση με ποντιακές παροιμίες. Υπάρχει επίσης η ομάδα ποντιακής διαλέκτου που κάνει μια πρωτοπόρα εκμάθηση της ποντιακής διαλέκτου και σε μη Πόντιους, ενώ αναβιώνουμε την ορχήστρα του 1904 της Κερασούντας με όργανα του Πόντου, δηλαδή λύρα, κεμανέ, λαούτο, κρουστά, νταϊρέδες, βιολί, κλαρίνο, ούτι, αγγείο, γαβάλια, φλογέρες. Πρόσφατα, δημιουργήσαμε και χορωδία. Τέλος, έχουμε ομάδα φιλοσοφίας από την οποία καταγράφονται όλοι ο αρχαίοι φιλόσοφοι της περιοχής του Πόντου, όπως ο Διογένης ο Κυνικός, ο οποίος ήταν από τη Σινώπη. Ό,τι κάνουμε το κάνουμε με σκοπό να φέρουμε αυτά τα οποία υπήρχαν μπροστά, να τα γνωρίσει ο κόσμος και να κάνουμε τα επόμενα βήματα έχοντας πάνω απ’ όλα αυτογνωσία».
Γ. Σαραφίδης: Η πολυμορφία πρέπει να διατηρηθεί
Η ποντιακή παράδοση από γενιά σε γενιά έφθασε ως τις μέρες μας και σε αυτό συνέβαλαν και οι ποντιακοί σύλλογοι που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα. Τα ερωτήματα που θέσαμε στον πρόεδρο της Ένωσης Ποντίων Σουρμένων Γιώργο Σαραφίδη είναι: στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, υπάρχει χώρος για διαφοροποιήσεις; Οι νεότερες γενιές Ποντίων θα κρατήσουν κάτι από αυτά που διατήρησαν οι προηγούμενες; Η ποντιακή διάλεκτος θα επιβιώσει; «Οι νεότερες γενιές προσπαθούν να τα κρατήσουν όλα. Δεν νομίζω ότι θα χαθεί η παράδοσή μας» απάντησε ο κ. Σαραφίδης τονίζοντας: «Βλέπουμε ότι κάθε δήμος έχει ποντιακό σύλλογο. Οι ποντιακοί σύλλογοι στην Ελλάδα ξεπερνούν τις 2.000. Είναι χιλιάδες οι εκδηλώσεις μέσα από τις οποίες εκφράζονται και οι παλιοί, αλλά και οι νέοι, και μάλιστα αρκετοί από αυτούς τους νέους δεν έχουν ποντιακή καταγωγή. Βλέπεις μικρά παιδιά του δημοτικού, του γυμνασίου να μετέχουν σε εκδηλώσεις ποντιακών συλλόγων. Αν χαθεί η ποντιακή διάλεκτος θα χαθεί και η κρητική, θα χαθούν όλες. Αυτή είναι η κακή πλευρά της παγκοσμιοποίησης. Όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο έχουν την ιδιαιτερότητά τους Αυτή η πολυμορφία πρέπει να μείνει». Η Ένωση Ποντίων Σουρμένων, στα Σούρμενα, κοντά στο Ελληνικό, είναι ένας ιστορικός σύλλογος. Στον χώρο της βρίσκεται και το Ιστορικό και Λαογραφικό Ποντιακό Μουσείο Σουρμένων όπου εκτίθενται αντικείμενα που έφεραν μαζί τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή, ενώ φιλοξενούνται φωτογραφικό υλικό και έγγραφα που «αφηγούνται» τη δραστηριότητα του συλλόγου από το 1924 που ιδρύθηκε μέχρι σήμερα. «Από τις τριάντα πέντε οικογένειες που ήρθαν μετά την Καταστροφή εδώ, στην περιοχή που ονομάστηκε Νέα Σούρμενα, οι τριάντα ήταν από τα Σούρμενα του Πόντου» μας είπε ο κ. Σαραφίδης» προσθέτοντας ότι «τα επόμενα χρόνια ήρθαν στην ίδια περιοχή άνθρωποι από όλες τις γωνιές του Πόντου. Δηλαδή εδώ βρίσκεις Τραπεζούντιους, Κερασούντιους, Καρσλίδες, Αργυρουπολίτες. Η Ένωση Ποντίων Σουρμένων έγινε γρήγορα ένα ποντιακό σημείο αναφοράς. Πάρα πολλά πράγματα γίνονται στον σύλλογο, από το να μάθει κανείς ένα χορό μέχρι το να πάρει πληροφορίες για το βαρύ θέμα του ποντιακού ελληνισμού που είναι το θέμα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου». Ο Πόντος δέχθηκε και επιρροές από τη Δύση. Άλλαξε αυτό σε κάποιο βαθμό τη νοοτροπία, τον πολιτισμό του, τους ανθρώπους που ζούσαν εκεί; «Ο Πόντος είναι Ανατολή» τόνισε ο κ. Σαραφίδης «όχι επειδή βρίσκεται ανατολικά της Ελλάδας, αλλά λόγω του πολιτισμού του. Δέχθηκε επιδράσεις από παντού αλλά αυτά που ζήσαμε εμείς από τους προγόνους μας, γιατί ζήσαμε ανθρώπους πρώτης γενιάς που ήρθαν από εκεί, ήταν σίγουρα Ανατολή».
 Του Ιορδάνη Θεοδωρίδη